Jharkhand Board Class 7TH Sanskrit Notes | नीतिश्लोकाः
JAC Board Solution For Class 7TH Sanskrit Chapter 13
1. काकचेष्टा बकोध्यान श्वाननिद्रा तथैव च।
अल्पाहारी गृहत्यागी विद्यार्थी पञ्चलक्षणम् ।। 1 ।।
अर्थ― कौए की तरह चेष्टा, बगुले की तरह ध्यान, कुत्ते की तरह नींद
अल्प भोजन करना और घर का त्याग करना ये विद्यार्थी के पाँच लक्षण है।
2. काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् ।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा ।। 2 ।।
अर्थ― काव्य और शास्त्रों का अध्ययन करने से बुद्धिमानों का समय
व्यतीत हो जाता है किन्तु मूों का आसक्ति नींद और कलह में ही समय
व्यतीत हो जाता है।
3. गच्छन् पिपीलिको याति योजनानां शतान्यपि ।
अगच्छन् वैनतेयोऽपि पदमेक न गच्छति ।। 3 ।।
अर्थ― जाती हुई चींटियाँ सौ योजन तक चली जाती है किन्तु, नहीं जाता
हुआ गरूड़ एक कदम भी नहीं जा पाता है।
4. अधमा धनमिच्छन्ति धनं मानं च मध्यमाः ।
उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ।। 4 ।।
अर्थ― नोच लोग धन चाहते हैं, मध्यम लोग धन और मान दोनों
चाहते हैं ठीक इसके विपरीत उत्तम लोग मान चाहते हैं। मान ही सबसे उत्तम
धन है।
5. जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
सः क्रमः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ।।5।।
अर्थ―जल के क्रमश: एक बूंद गिरने से घड़ा भर जाता है ठीक उसी
प्रकार विद्या से धर्म और धन का संग्रह हो जाता है।
6. दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् ।
शास्त्रपूतं वदेद्वाक्यं मनः पूतं समाचरेत् ।। 6 ।।
अर्थ― देखकर कदम बढ़ाना चाहिए, वस्त्र से छानकर जल पीना
चाहिए। शास्त्र से पूर्ण वचन बोलना चाहिए तथा सोचकर आचरण करना
चाहिए।
                               अभ्यासः
प्रश्न संख्या 1 और 2 शब्दार्थ एवं उच्चारण है।
3. एकपदेन उत्तरत―
(क) केषां समयः काव्यशास्त्रविनोदेन गच्छति ?
(ख) महता धनं किम् ?
(ग) अधमाः किम् इच्छन्ति ?
(घ) कीदृशं जलं पिबेत् ?
(ङ) केन घटः पूर्यते ?
उत्तर―
(क) धीमताम्
(ख) मानम्
(ग) धनम्
(घ) वस्त्रपूतम्
(ङ) जलबिन्दुनिपातेन
4. प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत ―
(क) विद्यार्थिनः पञ्चलक्षणं किम् ?
(ख) केषां कालः कलहेन गच्छति ?
(ग) मध्यमाः किम् इच्छन्ति ?
(घ) गच्छन् पिपीलिकः किं करोति ?
(ङ) कीदृशं समाचरेत् ?
उत्तर― (क) काकचेष्टा बकोध्यान श्वासनिद्रा अल्पहारी, गृहत्याग च इति
विद्यार्थिनः पञ्चलक्षणम अस्ति।
(ख) मूर्खाणां कालः कलहेन गच्छति। 
(ग) मध्यमाः धनमानं च इच्छन्ति।
(घ) गच्छनः पिपीलिकः शतं याति।
(ङ) मनः पूतं समाचरेत्
5. मञ्जूषातः साहाय्येन श्लोकपूर्ति कुरुत 
मानम् घटः पदमेक श्वाननिद्रा पञ्चलक्षणम्
(क) काकचेष्टा बको ध्यानं ............... तथैव च।
(ख) उत्तमाः ............... इच्छन्ति ।
(ग) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते.................।
(घ) अगच्छन् वैनतेयोऽपि ................... न गच्छति।
(ङ) विद्यार्थी ...................।
उत्तर― (क) श्वाननिद्रा
(ख) मानम्
(ग) घट:
(घ) पदमेकं
(ङ) पञ्चलक्षणम्
6. पर्यायपदानि योजयत ―
अर्थस्य  अम्बरम्   समयः।  बुद्धिमताम्  गच्छति
काल:                     ......................                                      
धनस्य                    ......................                       
वस्त्रं                       ......................                       
याति                      ......................                       
धीमताम्                 ......................                       
उत्तर― काल:                 समय
धनस्य                          अर्थस्य
वस्त्रं                            अम्बरम्
याति                            गच्छति
धीमताम्                      बुद्धिमताम्
7. विलोम पदानि मेलयत―
उत्तमा   गृहस्थः   मूर्खाणां   अपमानः   अगच्छन्
मानः               ......................                       
धीमताम्          ......................                       
गृहत्यागी         ......................                       
अधमा             ......................                       
गच्छन्             ......................                       
उत्तर― मानः              अपमान
धीमताम्                    मूर्खाणाम्
गृहत्यागी                   गृहस्थ
अधमा                       उत्तमा
गच्छः                        अगच्छन्
8. श्लोकांशान् मेलयत―
अ                                                  आ
(क) अगच्छन् वैनतेयोऽपि               कालो गच्छति धीमताम्।
(ख) काव्यशास्त्रविनोदेन                  योजनानां शतान्यपि।
(ग) गच्छन् पिपीलिको याति             धर्मस्य च धनस्य च।
(घ) स हेतुः सर्वविद्यानां                    वस्त्रपूतं जलं पिबेत्।
(ङ) दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं                     पदमेकं न गच्छति।
उत्तर― अ                                             आ
(क) अगच्छन् वैनतेयोऽपि                 पदमेकं न गच्छति
(ख) काव्यशास्त्रविनोदेन                   कालो गच्छति धीमताम्
(ग) गच्छन् पिपीलिको याति             योनानां शतान्यपि  
(घ) स हेतुः सर्वविद्यानां                    धर्मस्य च धनस्य च
(ङ) दृष्टिपूतं न्यसेत्पाद                     वस्त्रपूर्ति जलं पिबेत् ।
                                                   ■■